Düzenleme ekranı, en az 450 piksel yatay alan gerektirir. Lütfen cihazınızı döndürün veya daha geniş ekranlı bir cihaz kullanın.

Dilbilgisi 23
a) Düzensiz fiillerin emir kipi

Düzensiz fiillerin emir kipi çoğunlukla düzenli fiillerin şemasına göre (G 16.d) oluşturulur. Tekil graš! ܓܪܰܫ Çoğul grašu! ܓܪܰܫܘ.

1. İlk ünsüzü zayıf olan fiiller

İlk kök ünsüzü /y/ ܝ olan fiillerin emir kipi önseste /y-/ ܝـ yerine ilk ünsüz olarak /i-/ ܐܝ alır:

ʾbc ܐܒܥ I ibac! ܐܝܒܰܥ iste! ibacu! ܐܝܒܰܥܘ isteyin!
ʾḏc ܐܕ݂ܥ I iḏac! ܐܝܕ݂ܰܥ bil! iḏacu! ܐܝܕ݂ܰܥܘ bilin!
ylf ܝܠܦ I ilaf! ܐܝܠܰܦ öğren! ilafu! ܐܝܠܰܦܘ öğrenin!
ytw ܝܬܘ I itaw! ܐܝܬܰܘ otur! itawu! ܐܝܬܰܘܘ oturun!

İlk kökü Olaf /ܐ/ olan fiiller emir kipini ilk hece olmadan oluştururlar ve böylece ikinci kökü zayıf olan fiillere benzerler:

ʾmr ܐܡܪ I mar! ܡܰܪ söyle! maru! ܡܰܪܘ söyleyin!
ʾby/hwy ܐܒܝ/ܗܘܝ I haw! ܗܰܘ ver! hawu! ܗܰܘܘ verin!
ʾxl ܐܟ݂ܠ I xul! ܟ݂ܘܠ ye! xulu! ܟ݂ܘܠܘ yiyin!

2. “gelmek” ve “gitmek” fiillerinin emir kipi

“gelmek” (ʾṯy ܐܬ݂ܝ) ve „gitmek“ (ʾzl ܐܙܠ) fiillerinin bir  istisna olarak Tekil şahısta dişil ve eril için farklı formları vardır ve bunlar tamamen düzensizdirler:

ʾṯy ܐܬ݂ܝ I tux! ܬܘܟ݂ gel (eril)! tax! ܬܰܟ݂ gel (dişil)! toxu! ܬܳܟ݂ܘ gelin!
ʾzl ܐܙܠ I zux! ܙܘܟ݂ git (eril)! zax! ܙܰܟ݂ git (eril)! zoxu! ܙܳܟ݂ܘ gidin!

3. İkinci kök ünsüzü /y/ ܝ olan fiiller

İkinci kök ünsüzü /y/ ܝ olan fiillerin emir kipi zayıf ünsüz olmadan oluşturulur:

sym ܣܝܡ I sёm! ܣܷܡ yap! sumu! ܣܘܡܘ yapın!
ḥyr ܚܝܪ I ḥur! ܚܘܪ bak! ḥuru! ܚܘܪܘ bakın!
byz ܒܝܙ I bёz! ܒܷܙ dök! buzu! ܒܘܙܘ dökün!

Buna karşın ikinci kök ünsüzü /w/ ܘ olan fiillerin emir kipleri düzenlidir:

twr ܬܘܪ I twar! ܬܘܰܪ kır! twaru! ܬܘܰܪܘ kırın!
nwḥ ܢܘܚ I nwaḥ! ܢܘܰܚ havla! nwaḥu! ܢܘܰܚܘ havlayın!
gwr ܓܘܪ I gwar! ܓܘܰܪ evlen! gwaru! ܓܘܰܪܘ evlenin!

4. Zayıf üçüncü kök ünsüzü ile

Üç kökte de (I, II und III) üçüncü kök ünsüzü zayıf olan fiiller emir kipini düzenli oluştururlar:

ḥzy ܚܙܝ I ḥzay! ܚܙܰܝ gör! ḥzayu! ܚܙܰܝܘ görün!
kly ܟܠܝ I klay! ܟܠܰܝ bekle! dur! klayu! ܟܠܰܝܘ bekle! durun!
kṯw ܟܬ݂ܘ I kṯaw! ܟܬ݂ܰܘ yaz! kṯawu! ܟܬ݂ܰܘܘ yazın!
crw ܥܪܘ I craw! ܥܪܰܘ ele! crawu! ܥܪܰܘܘ eleyin!
ṣly ܨܠܝ II mṣalay! ܡܨܰܠܰܝ dua et! mṣaleyu! ܡܨܰܠܶܝܘ dua edin!
bny ܒܢܝ II mbanay! ܡܒܰܢܰܝ say! mbaneyu! ܡܒܰܢܶܝܘ sayın!
qrw ܩܪܘ II mqaraw! ܡܩܰܪܰܘ ayin yap! mqarewu! ܡܩܰܪܶܘܘ ayin yapın!
ḥšw ܚܫܘ II mḥašaw! ܡܚܰܫܰܘ öde! mḥašewu! ܡܚܰܫܶܘܘ ödeyin!
qry ܩܪܝ III maqray! ܡܰܩܪܰܝ öğret! maqreyu! ܡܰܩܪܶܝܘ öğretin!
kry ܟܪܝ III makray! ܡܰܟܪܰܝ kısalt! makreyu! ܡܰܟܪܶܝܘ kısaltın!
qrw ܩܪܘ III maqraw! ܡܰܩܪܰܘ yaklaştır! maqrewu! ܡܰܩܪܶܘܘ yaklaştırın!
kṯw ܟܬ݂ܘ III makṯaw! ܡܰܟܬ݂ܰܘ yazdır! makṯewu! ܡܰܟܬ݂ܶܘܘ yazdırın!

5. Düzensiz fiillerin olumsuz emir kipi

Emir kipi lo ܠܐ + Şimdiki zaman 2. Tekil şahıs (Tekil veya Çoğul) temel formu ile olumsuzlanır (G16.d):

        graš! ܓܪܰܫ > lo guršat! ܠܐ ܓܘܪܫܰܬ

        grašu! ܓܪܰܫܘ > lo guršitu! ܠܐ ܓܘܪܫܝܬܘ

Olumsuzlanmış emir kipi fiilin Şimdiki zaman formuna dayanır. G22.e’de de anlatıldığı gibi, ilk kök ünsüzü Olaf ܐ olan fiillerin olumsuzlanmış emir kipi bir özellik gösterir. Bu formlarda olumsuzluk parçası lo ܠܐ Şimdiki zaman formunun önsesi l- ܠـ ile birleşir: lo ܠܐ + uxlat ܐܘܟ݂ܠܰܬ = luxlat ܠܐܘܟ݂ܠܰܬ „yeme“. Süryanice yazımda Olaf ܐ aus etimolojik sebeplerle kalır. Diğer örnekler G22.e.‘dedirler.

 

b) Emir kipinde nesne sonekleri

Nesne emir kipindeki soneklerle de ifade edilebilir. Bunlar G22.a’da bahsedilenlerle aynı nesne soneklerdirler. Tekil emir kipinde 3. Şahıslarda dolaylı (A) ve dolaysız (D) nesneler arasında fark vardır. Diğer tüm şahıslar için tek bir form vardır:

Sonek Emir kipi Tekil Emir kipi Çoğul
3.Tekil, eril A: graše! ܓܪܰܫܶܗ grašule! ܓܪܰܫܘܠܶܗ
D: grašle! ܓܪܰܫܠܶܗ
3.Tekil, dişil A: graša! ܓܪܰܫܰܗ grašula! ܓܪܰܫܘܠܰܗ
D: grašla! ܓܪܰܫܠܰܗ
1.Tekil, eril. A/D: grašli! ܓܪܰܫܠܝ grašuli! ܓܪܰܫܘܠܝ
3.Çoğul. A: grašene! ܓܪܰܫܶܢܶܗ grašunne! ܓܪܰܫܘܢܢܶܗ
D: grašše! ܓܪܰܫܫܶܗ
1.Çoğul A/D: grašlan! ܓܪܰܫܠܰܢ grašulan! ܓܪܰܫܘܠܰܢ

Örnekler:

A: grašli l Almanya! Beni Almanya’ya götür! ܓܪܰܫܠܝ ܠܐܰܠܡܰܐܢܝܰܐ
D: grašli zuze mu otomat! Bana bankamatikten para çek! ܓܪܰܫܠܝ ܙܘܙܶܐ ܡܘ ܐܳܬܳܡܰܬ
A: i luḥo du šqolo, qraya b qolo celoyo! Alışveriş listesini yüksek sesle oku! ܐܝ ܠܘܚܐ ܕܘ ܫܩܳܠܐ، ܩܪܰܝܰܗ ܒܩܳܠܐ ܥܶܠܳܝܐ
D: qrayla li barṯayḏux ëšmo mu kṯowo! Ona oku, kızına, biraz kitaptan! ܩܪܰܝܠܰܗ ܠܝ ܒܰܪܬ݂ܰܝܕ݂ܘܟ݂ ܐܷܫܡܐ ܡܘ ܟܬ݂ܳܘܐ
A: lo koḥëzyono u abrayḏi, krax acle ḥzaye! Ben (dişil) oğlumu bulamıyorum, onu arıyorum ve onu buluyorum! ܠܐ ܟܳܚܷܙܝܳܢܐ ܐܘ ܐܰܒܪܰܝܕ݂ܝ، ܟܪܰܟ݂ ܐܰܥܠܶܗ ܚܙܰܝܶܗ
D: zux acme li šuqo ḥzayle mobil ḥaṯo! Ona alışverişe eşlik et ve onun için yeni bir cep telefonu bul! ܙܘܟ݂ ܐܰܥܡܶܗ ܠܝ ܫܘܩܐ ܚܙܰܝܠܶܗ ܡܳܒܝܠ ܚܰܬ݂ܐ

 

c) İkinci zamir görevi gören nesne olarak 3. Tekil şahıs yo ܝܐ ve Çoğul ne ܢܶܐ bildirme eki

Halihazırda bir nesne soneki olan fiillerde ikinci bir zamir görevi gören nesne ortaya çıkabilir ve bu bildirme ekinin 3. Şahıs formları üzerinden (G4.2b) Tekil yo ܝܐ ve Çoğul ne ܢܶܐ ile ifade edilir. Bildirme ekinde olduğu gibi bağımsız parçacık olarak ayrı yazılır. Bu ikinci nesneher zaman üçüncü bir nesnedir (ismin i hali), aynı zamanda bu yapıdaki fiilde sonek yalnızca dolaylı nesneyi (ismin den hali) gösterir:

kogoraš o (eril) çekiyor ܟܳܓܳܪܰܫ
kogorašlax o (eril) seni/senin için (dişil)  çekiyoo ܟܳܓܳܪܰܫܠܰܟ݂
kogorašlax ne o (eril) senin için (dişil) onları çekiyor ܟܳܓܳܪܰܫܠܰܟ ܢܶܐ
hula o (dişil) verdi ܗܘܠܰܗ
hulali o (dişil) bana/beni verdi ܗܘܠܰܠܝ
hulali yo o (dişil) onu (eril/dişil) bana verdi ܗܘܠܰܠܝ ܝܐ

Örnekler:

Ayko maḥatlux u kṯowo du mëlfono? Madcarlile yo! Öğretmenin kitabını nereye koydun (eril)? Ben onu ona geri verdim! ܐܰܝܟܐ ܡܰܚܰܬܠܘܟ݂ ܐܘ ܟܬ݂ܳܘܐ ܕܘ ܡܷܠܦܳܢܐ؟ ܡܰܕܥܰܪܠܝܠܶܗ ܝܐ!
U laḥmo aḥna gëd mamṭinanxu yo acman. Ekmek, onu size getireceğiz. ܐܘ ܠܰܚܡܐ ܐܰܚܢܰܐ ܓܷܕ ܡܰܡܛܝܢܰܢܟ݂ܘ ܝܐ ܐܰܥܡܰܢ.
As sandwičat ḥoṯi zwënlalan ne mu otomat. Sandviçler, kız kardeşim onları otomattan bizim için satın aldı. ܐܰܣ ܣܰܢܕܘܝܫ̰ܰܬ ܚܳܬ݂ܝ ܙܘܷܢܠܰܠܰܢ ܢܶܐ ܡܘ ܐܳܬܳܡܰܬ.
Mërlile hawli u e-mail diḏux. Luleli yo. Ona (eril) dedim ki: Bana elektronik posta adresini ver. O bana onu vermedi. ܡܷܪܠܝܠܶܗ ܗܰܘܠܝ ܐܘ ܐܝܡܰܝܠ ܕܝܕ݂ܘܟ݂، ܠܘܠܶܠܝ ܝܐ.

 

d) Dilek kipi

1. Genel olarak dilek kipi

Dilek kipi, Şimdiki zamanın temel formu (G7.a) Şimdiki zaman temeli ile oluşturulur. Anlamına bağlı olarak dilek kipi d ܕ, bağlacı ile bir tarz fiille (G20.c), veya koşul parçacığı ile (G22.c) kullanılır. Dilek kipi „yapmalı mıyım?“ gibi güvence sorularında, şatr cümlelerinde ve diğer bağımlı cümlelerde olumsuzluk parçasının  lo- ܠܐ, (G16.d2) ardından gelir.

Dilek kipiyle örnek cümleler:

D rëḥmatle lo marfatle. Onu (eril) seviyorsan onu terk etme! ܕܪܷܚܡܰܬܠܶܗ ܠܐ ܡܰܪܦܰܬܠܶܗ.
Mën këmmat, saymina muklo dac ceḏe? Ne diyorsun, bir ziyafet yemeği hazırlamalı mıyız? ܡܷܢ ܟܷܐܡܡܰܬ، ܣܰܝܡܝܢܰܐ ܡܘܟܠܐ ܕܰܥ ܥܶܕ݂ܶܐ؟
Gëd mëfṣoḥina d ḥozinanxu baynoṯayna. Sizi aramızda görmekten mutlu oluruz. ܓܷܕ ܡܷܦܨܳܚـܝܢܰܐ ܕܚܳܙܝܢܰܢܟ݂ܘ ܒܰܝܢܳܬ݂ܰܝܢܰܐ.
Mërlanle d oṯe, laṯi. Ona gelmesini söyledik ama gelmedi. ܡܷܪܠܰܢܠܶܗ ܕܐܳܬ݂ܶܐ، ܠܰܐܬ݂ܝ.
An nacime këbci d zawnina raḏayto ḥaṯto. Çocuklar yeni bir araba almamızı istiyorlar. ܐܰܢ ܢܰܥܝܡܶܐ ܟܷܐܒܥܝ ܕܙܰܘܢܝܢܰܐ ܪܰܕ݂ܰܝܬܐ ܚܰܬ݂ܬܐ.
Mšaralle d kurxi cal bayto. Yeni bir daire aramaya başladılar. ܡܫܰܪܰܠܠܶܗ ܕܟܘܪܟ݂ܝ ܥܰܠ ܒܰܝܬܐ.
Hiye ste kibe oṯe lu knušyo. O (eril) da toplantıya gelebilir. ܗܝܝܶܐ ܣܬܶܐ ܟܝܒܶܗ ܐܳܬ݂ܶܐ ܠܘ ܟܢܘܫܝܐ.

2. Dilek kipiyle birlikte ṭro ܛܪܐ parçacığı

ṭro ܛܪܐ parçacığı kendisinden sonra gelen dilek kipiyle birlikte emir tarzı bir anlama bürünür, yani bir istek, yumuşatılmış bir emir ifade eder:

Adlalyo ṭro domax gabayna. Bu gece bizde uyumalı (eril). ܐܰܕܠܰܠܝܐ ܛܪܐ ܕܳܡܰܟ݂ ܓܰܒܰܝܢܰܐ.
Klayu ṭro ucdo cëbrina. Bekleyin, önce girelim. ܟܠܰܝܘ ܛܪܐ ܐܘܥܕܐ ܥܷܒܪܝܢܰܐ.
Bi qamayto kul ḥa ṭro konaš qëm u tarco d ruḥe. Önce herkes kendi kapısının önünü süpürsün. ܒܝ ܩܰܡܰܝܬܐ ܟܘܠ ܚܰܐ ܛܪܐ ܟܳܢܰܫ ܩܷܡ ܐܘ ܬܰܪܥܐ ܕܪܘܚܶܗ.
Ṭrëzze oxal bu bayto. O (eril) evde yemek yemeğe gitmeli. ܛܪܷܐܙܙܶܗ ܐܳܟ݂ܰܠ ܒܘ ܒܰܝܬܐ.
Hawla qanyo ṭro këṯwo ëšma. Ona (dişil) bir kalem verin, adını yazsın. ܗܰܘܠܰܗ ܩܰܢܝܐ ܛܪܐ ܟܷܬ݂ܘܐ ܐܷܫܡܰܗ.
Az zamore ṭro zëmrilan zmarto umṯonayto. Şarkıcılar bize vatansever bir şarkı söylesin. ܐܰܙ ܙܰܡܳܪܶܐ ܛܪܐ ܙܷܡܪܝܠܰܢ ܙܡܰܪܬܐ ܐܘܡܬ݂ܳܢܰܝܬܐ.

İlk kökünsüzü zayıf olan fiillerde ṭro ܛܪܐ parçası fiille birleşerek bir kelimeye dönüşür, fakat Süryanice yazımda fiilin  Olaf ܐ önsesi kalır: ṭro ܛܪܐ + oxal ܐܳܟ݂ܰܠ = ṭroxal ܛܪܳܐܟ݂ܰܠ „o (eril) yemeli“, ṭro ܛܪܐ + ëzze ܐܷܙܙܶܗ = ṭrëzze ܛܪܷܐܙܙܶܗ „o (eril) gitmeli“. ṭrowe ܛܪܳܘܶܐ (ṭro howe ܛܪܐ ܗܳܘܶܐ „olmalı“)‘dan gelen formu da buna dahildir. Ilk olarak D.8 ‚de gördüğümüz bu form „OK“ veya „tamam“ anlamına da gelir.

3. Dilek kipiyle birlikte balki ܒܰܠܟܝ zarfı

„Belki“ balki ܒܰܠܟܝ anlamına gelen bu zarf dilek kipiyle birleşince gelecekteki olup olmayacağı kesin olmayan durumları anlatır:

Balki oṯën lu wacdo w balki loṯën. Belki randevuya gelirler, belki de gelmezler. ܒܰܠܟܝ ܐܳܬ݂ܷܢ ܠܘ ܘܰܥܕܐ ܘܒܰܠܟܝ ܠܳܐܬ݂ܷܢ.
Balki ḥozina ḥḏoḏe naqla ḥreto. Belki yeniden görüşürüz. ܒܰܠܟܝ ܚܳܙܝܢܰܐ ܚܕ݂ܳܕ݂ܶܐ ܢܰܩܠܰܐ ܚܪܶܬܐ.
Marla, balki maḥto u vidyano bu YouTube. Ona (dişil) söyleyin, belki bu videoyu YouTube’a yükler. ܡܰܪܠܰܗ، ܒܰܠܟܝ ܡܰܚܬܐ ܐܘ ܒ݂ܝܕܝܰܢܐ ܒܘ ܝܘܬܝܘܒ.
Ramḥël cruto yo, balki ono ste ëzzi li tagliṯo d Fridays for Future (i cruto li ctiḏuṯo). Yarın cuma, belki ben de Fridays for Future (Gelecek için cumalar) gösterisine giderim. ܪܰܡܚܷܠ ܥܪܘܬܐ ܝܐ، ܒܰܠܟܝ ܐܳܢܐ ܣܬܶܐ ܐܷܙܙܝ ܠܝ ܬܰܓܠܝܬ݂ܐ ܕܦܪܰܝܕܰܝܙ ܦܳܪ ܦܝܘܫ̰ܷܪ (ܐܝ ܥܪܘܬܐ ܠܝ ܥܬܝܕ݂ܘܬ݂ܐ).