Dilbilgisi 21 |
a) Doğrudan nesnenin ifade edilmesi Doğrudan nesne çoğu durumda özne – fiil – nesne kelime sıralamasıyla ifade edilir. (G.17d). 1. Geçmiş zamanda doğrudan nesne (3.Tekil, eril, 3.Tekil, dişil ve 3.Çoğul) Geçişli fiillerin geçmiş zaman halinde (grëšle ܓܪܷܫܠܶܗ, grëšla ܓܪܷܫܠܰܗ, vs, bk. G8.a) 3.Tekil eril, 3.Tekil dişil ve 3.Çoğul şahıslardaki doğrudan nesne çekim halleriyle birleşir. Bunun sonucu olarak, doğrudan nesne ile birleşmiş olan çekim halleri için, –le ـܠܶܗ, -lux ـܠܘܟ݂, vs gibi çekim soneklerinin eklendiği üç temel (kök) vardır: Bu kökler: 3.Tekil, eril grëš- ܓܪܷܫـ: grëš-le ܓܪܷܫܠܶܗ „o onu çekti“ 3.Tekil, dişil grišo- ܓܪܝܫܳـ: grišo-le ܓܪܝܫܳܠܶܗ „o onu çekti“ 3.Çoğul griši- ܓܪܝܫܝـ: griši-le ܓܪܝܫܝܠܶܗ „o onları çekti“ 3. Tekil eril şahısta çekim soneki eklenmiş olan kök aynı zamanda Geçmiş zamanın nesnesiz basit halini tanımlar (gösterir). Böylece grëšle ܓܪܷܫܠܶܗ sözün gelişine göre „(o) çekti“ veya „(o) onu çekti“ olur. grišo- ܓܪܝܫܳـ ve griši- ܓܪܝܫܝـ deki 2. ve 3.Çoğul şahıs çekim sonekleri grëš- ܓܪܷܫـ (-xu ـܟ݂ܘ ve –Ke ـܶ, bk. G8.a) farklıdır ve grišo- ܓܪܝܫܳـ ‘da –lxu ـܠܟ݂ܘ, -lle ـܠܠܶܗ olur griši- ܓܪܝܫܝـ ‘de de –nxu ـܢܟ݂ܘ, -nne ـܢܢܶܗ olur. Bu soneklerin gelmesiyle köklerin son ünlüsü–o ܳ –a ܰ olur ve –i ـܝـ de -ë ܷ harfine dönüşür: grišo- + -lxu= grišalxu ܓܪܝܫܳـ + ܠܟ݂ܘ = ܓܪܝܫܰܠܟ݂ܘ „siz onu (Tekil) çektiniz“ grišo + -lle= grišalle ܓܪܝܫܳـ + ܠܠܶܗ = ܓܪܝܫܰܠܠܶܗ „onlar onu (Tekil) çektiler“ griši + -nxu ܓܪܝܫܝـ + ـܢܟ݂ܘ zu grišënxu ܓܪܝܫܷܢܟ݂ܘ „siz onları (Çoğul)“ griši + -nne ܓܪܝܫܝـ + ـܢܢܶܗ zu grišënne ܓܪܝܫܷܢܢܶܗ „onlar onları (Çoğul) çektiler“ Birleşmiş nesneli kalıplar nesneden öncesinde bahsediliyorsa kullanılır. Örnekler:
2. Doğrudan nesne ile birleşmiş Geçmiş zaamn çekimlerine bir bakış (a) Kurallı fiiller grš ܓܪܫ I: goraš – grëšle ܓܳܪܰܫ - ܓܪܷܫܠܶܗ „çekmek“
(b) İlk ek ünsüzü ʾ ܐ olan fiiller: ʾmr ܐܡܪ I: omar – mërle ܐܳܡܰܪ - ܡܷܪܠܶܗ „söylemek“
(c) İkinci kök ünsüzü y ܝ olan fiiller: sym ܣܝܡ I: soyam – sëmle ܣܳܝܰܡ - ܣܷܡܠܶܗ „yapmak“
(d) Üçüncü kök ünsüzü y ܝ olan fiiller: ḥzy ܚܙܝ I: ḥoze – ḥzele ܚܳܙܶܐ - ܚܙܶܠܶܗ „görmek“
(e) Üçüncü kök ünsüzü l ܠـ olan fiiller: Bu sınıfa giren fiiller yalnızca yalın Geçmiş zaman çekimlerinde düzensiz, doğrudan nesne ile birleşmiş 3. Tekil dişil ve 3. Çoğul şahıslarda ise düzenli çekilirler. šql ܫܩܠ I: šoqal – šqile ܫܳܩܰܠ – ܫܩܝܠܶܗ „satın almak“
3. Doğrudan nesnenin Geçmiş zamanda diğer şahıslar için ifadesi Tüm diğer şahıs formları için doğrudan nesne, Geçmiş zaman çekim formlarına L soneklerinin eklenmesiyle ifade edilir. Bu sonek sırası yalnızca 3. ve 2. Çoğul şahıslarda Geçmiş zaman çekim soneklerinden (bk. G8.a):
2. ve 3. Çoğul şahıs nesne soneklerinin üç şekli vardır. Sonekin gelmesiyle çekilen fiil kalıbının son ünlü harfi değişir:
Tümleşik nesneye sahip formlar yalnızca doğrudan nesneyi (ismin i hali) belirtirken, bu soneklere sahip kalıplar hem doğrudan hem de dolaylı nesneyi ifade edebilir: grëšli ܓܪܷܫܠܝ „ben (onu) çektim“ vs. grëšli-lux ܓܪܷܫܠܝܠܘܟ݂ „seni (eril) çektim /senin için (eril)“ grëšlax ܓܪܷܫܠܰܟ݂ „sen (dişil) (onu - eril) çektin“ vs. grëšlax-li ܓܪܷܫܠܰܟ݂ܠܝ „sen (dişil) beni çektin/benim için“ grëšxu ܓܪܷܫܟ݂ܘ „siz (onu – eril) çektiniz“ vs. grëšxu-lan ܓܪܷܫܟ݂ܘܠܰܢ „siz bizi çektiniz/bizim için“ 3. Tekil eril, 3. Tekil dişil ve 3. Çoğul şahıs formlarının hepsi kendine ait olan –le ـܠܶܗ, -la ـܠܰܗ, -nne ـܢܢܶܗ nesne sonekini alabilir, ama bunlar yalnızca düzensiz nesne (ismin den hali) için geçerlidir. Örneğin: grëšle-le ܓܪܷܫܠܶܠܶܗ „o (eril) onun için (eril) çekti“ vaya „o (eril) kendisi için çekti“. Örnekler:
l- ܠ „için, -e, -de“ edatı üzerinden, zamir sonekleri (G 11.b) ve çekimli fiillerle birlikte dolaysız nesne (ismin den hali) dolaylı anlatılmış ve böylece açıkça işaretlenmiş olur: grëšluxli ܓܪܷܫܠܘܟ݂ܠܝ = grëšlux eli ܓܪܷܫܠܘܟ݂ ܐܶܠܝ „benim için çektin“ maḥwelalle u plan ܡܰܚܘܶܠܰܠܠܶܗ ܐܘ ܦ݁ܠܰܐܢ = maḥwele u plan alle ܡܰܚܘܶܠܶܗ ܐܘ ܦ݁ܠܰܐܢ ܐܰܠܠܶܗ „onlara planı gösterdi“ hiye mërleli ܗܝـܝܶܐ ܡܷܪܠܶܠܝ = hiye mërle eli ܗܝـܝܶܐ ܡܷܪܠܶܗ ܐܶܠܝ „bana dedi (eril)“
b) Vurgulamaya not Nesne sonekleri ile genişletilen bu kalıpların hepsinde, vurgu kökün ötesine geçmez, yani her zaman en fazla kökün son hecesi vurgulanır, sondan bir önceki hecenin vurgulanması genel kuralı (D 2.4.4) burada geçerli değildir. Örnekler:
c) mё- ܡܷـ ile düzensiz fiiller: mё- ـܡ ile başlayan ve içinde bir -t- barındıran dört ve daha fazla köklü fiiller kendilerine has bir sınıf oluştururlar. Bunlar m- ܡـ ile başlayan genişletilmiş kök II ve III fiillerinden farklıdırlar. Bu sınıfa çoğunlukla yeni oluşturulmuş veya Arapça’dan aktarılmış fiiller dahildir. Dazu zählen: mëftakar – mëftakarle - ܡܷܦܬܰܟܰܪܠܶܗ ܡܷܦܬܰܟܰܪ „düşünmek“ mëftaxar – mëftaxarle ܡܷܦܬܰܟ݂ܰܪ - ܡܷܦܬܰܟ݂ܰܪܠܶܗ„gurur duymak“ mëḥtaram – mëḥtaramle ܡܷܚܬܰܪܰܡ - ܡܷܚܬܰܪܰܡܠܶܗ„saygı göstermek, takdir etmek“ mëstafad – mëstafadle ܡܷܣܬܰܦܰܕ - ܡܷܣܬܰܦܰܕܠܶܗ„kâr etmek, fayda sağlamak“ mëtṣawar – mëtṣawarle ܡܷܬܨܰܘܰܪ - ܡܷܬܨܰܘܰܪܠܶܗ„kendini tanıtmak“ mëttafaq – mëttafaqle ܡܷܬܬܰܦܰܩ - ܡܷܬܬܰܦܰܩܠܶܗ„uzlaşmak“ mëtyaqan – mëtyaqanle ܡܷܬܝܰܩܰܢ - ܡܷܬܝܰܩܰܢܠܶܗ„inanmak“ mëtwaqac – mëtwaqacle ܡܷܬܘܰܩܰܥ - ܡܷܬܘܰܩܰܥܠܶܗ„beklemek“ mëzdahar – mëzdaharle ܡܷܙܕܰܗܰܪ - ܡܷܙܕܰܗܰܪܠܶܗ„sakınmak, dikkat etmek“ mёštabhar – mёštabharle ܡܷܫܬܰܒܗܰܪ - ܡܷܫܬܰܒܗܰܪܠܶܗ „gurur duymak“ mёštacmar – mёštacmarle ܡܷܫܬܰܥܡܰܪ - ܡܷܫܬܰܥܡܰܪܠܶܗ „kolonileştirmek, sömürgeleştirmek“ mёštawḥar – mёštawḥarle ܡܷܫܬܰܘܚܰܪ - ܡܷܫܬܰܘܚܰܪܠܶܗ „gecikmek“ mёštawtaf – mёštawtafle ܡܷܫܬܰܘܬܰܦ - ܡܷܫܬܰܘܬܰܦܠܶܗ „yer almak, katılmak“ Tüm bu fiiller aşağıdaki örneğe göre çekilirler: štbhr ܫܬܒܗܪ „gurur duymak“
Kökte son ünsüz harfi (stcml ܣܬܥܡܠ (mёstacmal – mёstacmele ܡܷܣܬܰܥܡܰܠ – ܡܷܣܬܰܥܡܶܠܶܗ „kullanmak“ ve ntql ܢܬܩܠ (mëntaqal – mëntaqele ܡܷܢܬܰܩܰܠ - ܡܷܢܬܰܩܶܠܶܗ „taşınmak“) örneklerindeki gibi l ܠ olan bu gruptaki fiillerin Geçmiş zaman çekimleri, üçüncü kök ünsüzü /l/ ܠ olan fiillerin kuralları gibidir. (G.20b). stcml ܣܬܥܡܠ „kullanmak“
štcy ܫܬܥܝ (mёštace – mёštacele ܡܷܫܬܰܥܶܐ – ܡܷܫܬܰܥܶܠܶܗ „oynamak“) ve tnby ܬܢܒܝ (mëtnabe – mëtnabele ܡܷܬܢܰܒܶܐ - ܡܷܬܢܰܒܶܠܶܗ „kehanette bulunmak, önceden haber vermek, tahmin etmek“) gibi son ünsüzü zayıf fiiller de, ḥzy ܚܙܝ (ḥoze – ḥzele ܚܳܙܶܐ – ܚܙܶܠܶܗ „sgörmek“) gibi üçüncü ünsüzü zayıf fiillerin çekim kurallarına uyarlar. (bk. G.20a). štcy ܫܬܥܝ (< šcy ܫܥܝ) „oynamak“
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||