The editing screen requires at least 450 pixels of horizontal space. Please rotate your device or use one with a bigger screen.

Grammatica 16

a) Werkwoorden met vier of meer wortelmedeklinkers

1. Regelmatige werkwoorden

Werkwoorden met vier of meer wortelmedeklinkers worden gevormd volgens het schema van de tweede stam. Tot deze klasse werkwoorden behoren dikwijls neologismen zoals mtalfan - mtalfanle ܡܬܰܠܦܰܢ - ܡܬܰܠܦܰܢܠܶܗ „telefoneren“, mparkar – mparkarle ܡܦ݁ܰܪܟܰܪ - ܡܦ݁ܰܪܟܰܪܠܶܗ „parkeren“, mrašmal – mrašmele ܡܪܰܫܡܰܠ - ܡܪܰܫܡܶܠܶܗ „financieren“, mšawša - mšawšale ܡܫܰܘܫܰܛ - ܡܫܰܘܫܰܛܠܶܗ „ontwikkelen (tr.)“ maar ook oudere ontleende werkwoorden zoals msayar - msayarle ܡܣܰܝܛܰܪ - ܡܣܰܝܛܰܪܠܶܗ „domineren“, mqayzan - mqayzanle  ܡܩܰܝܙܰܢ - ܡܩܰܝܙܰܢܠܶܗ „winnen“, mpartak – mpartakle ܡܦ݁ܰܪܬܰܟ - ܡܦ݁ܰܪܬܰܟܠܶܗ „ontpluimen, plukken“.

Aan de hand van het voorbeeld van mtalfan – mtalfanle  ܡܬܰܠܦܰܢܠܶܗ – ܡܬܰܠܦܰܢ is hier de vervoeging in de tegenwoordige en verleden tijd getoond:

1) Tegenwoordige tijd

 

enkelvoud

meervoud

3e p. (m.)

mtalfan

ܡܬܰܠܦܰܢ

mtalfni

ܡܬܰܠܦܢܝ

3e p. (v.)

mtalfno

ܡܬܰܠܦܢܐ

2e p.

mtalfnat

ܡܬܰܠܦܢܰܬ

mtalfnitu

ܡܬܰܠܦܢܝܬܘ

1e p. (m.)

mtalfanno

ܡܬܰܠܦܰܢܢܐ

mtalfnina

ܡܬܰܠܦܢܝܢܰܐ

1e p. (v.)

mtalfnono

ܡܬܰܠܦܢܳܢܐ

 2) Verleden tijd

 

enkelvoud

meervoud

3e p. (m.)

mtalfanle

ܡܬܰܠܦܰܢܠܶܗ

mtalfanne

ܡܬܰܠܦܰܢܢܶܗ

3e p. (v.)

mtalfanla

ܡܬܰܠܦܰܢܠܰܗ

2e p. (m.)

mtalfanlux

ܡܬܰܠܦܰܢܠܘܟ݂

mtalfanxu

ܡܬܰܠܦܰܢܟ݂ܘ

2e p. (v.)

mtalfanlax

ܡܬܰܠܦܰܢܠܰܟ݂

1e p.

mtalfanli

ܡܬܰܠܦܰܢܠܝ

mtalfanlan

ܡܬܰܠܦܰܢܠܰܢ

 

b) Onregelmatige werkwoorden

Historisch gezien hebben onregelmatige werkwoorden minimaal één zwakke medeklinker in de wortel. Tot de zwakke medeklinkers worden gerekend /ʾ/ (olaf ܐ), /w/ (waw ܘ), /y/ (yuܝ), daar deze in het Surayt gedeeltelijk praktisch niet meer te herkennen zijn. Afhankelijk van de positie van de zwakke medeklinker in de wortel kunnen er drie soorten zwakke werkwoorden worden onderscheiden: 1. Werkwoorden met een eerste zwakke medeklinker, 2. Werkwoorden met een tweede zwakke medeklinker en 3. Werkwoorden met een derde zwakke medeklinker. Echter zijn er ook werkwoorden waarbij er twee posities in de wortel als zwak kunnen worden beschouwd. Hiertoe behoren enkele van de meest gebruikte werkwoorden in het Surayt.

Bij de intrede van de l-achtervoegsels van de verleden tijd vertonen werkwoorden met /l-ܠ‍ als derde wortelmedeklinker kleine veranderingen waardoor ze tot de onregelmatige werkwoorden worden gerekend.

De vervoeging van de onregelmatige werkwoorden wordt in niveau B van deze cursus behandeld echter is een overzicht reeds beschikbaar in de paragraaf “werkwoordvervoeging” in de bijlage.

 

c) Moderne vormingen en ontleningen bij werkwoorden

Om het Surayt een geschikte plaats te geven in het alledaagse gebruik is het noodzakelijk voor de spreker van de taal om neologismen te vormen. Maar de vorming van nieuwe werkwoorden is niet overal gelijk uitgesproken waardoor er onderlinge vormen worden vertoond.

1. In de regel worden nieuwe werkwoorden gevormd volgens het schema van de tweede stam zoals de genoemde werkwoorden mtalfan – mtalfanle ܡܬܰܠܦܰܢܠܶܗ – ܡܬܰܠܦܰܢ „telefoneren“ en mparkar – mparkarle ܡܦ݁ܰܪܟܰܪ - ܡܦ݁ܰܪܟܰܪܠܶܗ „parkeren“. reeds lieten zien. Enkele andere werkwoorden zijn:

       mšamas – mšamasle ܡܫܰܡܰܣ - ܡܫܰܡܰܣܠܶܗ „zonnen“

       mfakas – mfakasle ܡܦܰܟܰܤ - ܡܦܰܟܰܣܠܶܗ „faxen“

       mvayaz – mvayazle ܡܒ݂ܰܝܰܙ - ܡܒ݂ܰܝܰܙܠܶܗ „een visum aanvragen“

       mdawaš – mdawašle ܡܕܰܘܰܫ - ܡܕܰܘܰܫܠܶܗ „douchen“

       msafar – msafarle ܡܣܰܦܰܪ - ܡܣܰܦܰܪܠܶܗ „reizen“

2. Een tweede en meer voorkomende vormingsmogelijkheid is de samenstelling van het hulpwerkwoord soyam – sёmle ܣܳܝܰܡ - ܣܷܡܠܶܗ „doen“ met het zelfstandig naamwoord of infinitief van de vreemde taal:

kosoyam talafon hij telefoneert ܟܳܣܳܝܰܡ ܬܰܠܰܦܳܢ
sёmle i raḏayto park hij heeft de auto geparkeerd ܣܷܡܠܶܗ ܐܺܝ ܪܰܕ݂ܰܝܬܐ ܦ݁ܰܪܟ
gёd saymono i egaro faks ik (v.) ga de brief faxen ܓܷܕ ܣܰܝܡܳܢܐ ܐܝ ܐܶܓܰܪܬ݂ܐ ܦܰܟܤ
sumu duš meqёm d nёfqitu douche voordat jullie naar buiten gaan! ܣܘܡܘ ܕܘܫ ܡܶܩܷܡ ܕܢܷܦܩܝܬܘ

 

d) De gebiedende wijs

1. De gebiedende wijs bij regelmatige werkwoorden

De gebiedende wijs heeft één vorm voor het enkelvoud en één voor het meervoud. Terwijl de enkelvoudsvorm geen einde heeft, wordt het einde bij de meervoudsvorm gekenmerkt door een –uـܘ. Regelmatige werkwoorden hebben de volgende vormen in de gebiedende wijs:

  Eerste stam Tweede stam Derde stam
Sg. graš! trek! ܓܪܰܫ mzaban! verkoop! ܡܙܰܒܰܢ breakfast! ontbijt! ܡܰܩܪܰܛ
Pl. grašu! trek! ܓܪܰܫܘ mzabenu! verkoop! ܡܙܰܒܶܢܘ breakfast! ontbijt! ܡܰܩܪܶܛܘ

2. Ontkenning van de gebiedende wijs

De gebiedende wijs wordt met behulp van lo + stam in de tegenwoordige tijd in de 2e persoon (ev. resp. mv.) ontkennend gemaakt:

Gebiedende wijs   Ontkennende gebiedende wijs
ṭcay! ܛܥܰܝ vergeet! maar: lo ṭocat! ܠܐ ܛܳܥܰܬ vergeet niet!
ṭcayu! ܛܥܰܝܘ vergeet! lo ṭocitu ܠܐ ܛܳܥܝܬܘ vergeet niet!

 

dmax! ܕܡܰܟ݂ slaap! maar: lo dёmxat! ܠܐ ܕܷܡܟ݂ܰܬ slaap niet!
dmaxu! ܕܡܰܟ݂ܘ slaap! lo dёmxitu! ܠܐ ܕܷܡܟ݂ܝܬܘ slaap niet!

 

mёḥzan! ܡܷܚܙܰܢ wees getreurd! maar: lo mëḥzonat! ܠܐ ܡܷܚܙܳܢܰܬ wees niet getreurd!
mёḥzenu! ܡܷܚܙܶܢܘ wees getreurd! lo mёḥzonitu! ܠܐ ܡܷܚܙܳܢܝܬܘ wees niet getreurd!

 

e) Meewerkend voorwerp in de tegenwoordige tijd I

In de tegenwoordige tijd wordt het meewerkend voorwerp door een partikel gevormd dat afhankelijk is van het werkwoord, maar die tegelijkertijd ook als achtervoegsel achter het werkwoord kan worden gezet. Als onafhankelijk partikel heeft het de volgende vormen:

 

enkelvoud

meervoud

3e p. (m.)

le

ܠܶܗ

alle

ܐܠܠܶܗ

3e p. (v.)

la

ܠܰܗ

2e p. (m.)

lux

ܠܘܟ݂

lxu

ܠܟ݂ܘ

2e p. (v.)

lax

ܠܰܟ݂

1e p.

li

ܠܝ

lan

ܠܰܢ

 

Het komt veel vaker voor dat deze partikels worden gebruikt als achtervoegsel bij de werkwoordsvorm. Daardoor kan zowel een werkwoordsvorm als een meewerkend voorwerp veranderen. Ter verduidelijking hieronder de achtervoegsels in de tegenwoordige tijd, 1e p. (v.) en (m.) in enkelvoud:

1.v.ev. korёḥmono ܟܳܪܷܚܡܳܢܐ + le ܠܶܗ korёḥmalle ܟܳܪܷܚܡܰܠܠܶܗ ik hou van hem
      + la ܠܰܗ korёḥmalla ܟܳܪܷܚܡܰܠܠܰܗ ik hou van haar
      + lux ܠܘܟ݂ korёḥmallux ܟܳܪܷܚܡܰܠܠܘܟ݂ ik hou van je (m.)
      + lax ܠܰܟ݂ korёḥmallax ܟܳܪܷܚܡܰܠܠܰܟ݂ ik hou van je (v.)
      + alle ܐܰܠܠܶܗ korёḥmanne ܟܳܪܷܚܡܰܢܢܶܗ ik hou van hen (mv.)
      + lxu ܠܟ݂ܘ korёḥmanxu ܟܳܪܷܚܡܰܢܟ݂ܘ ik hou van jullie
  kёbcono ܟܷܐܒܥܳܢܐ + li ܠܝ kёbcalli ܟܷܐܒܥܰܠܠܝ ik wil (voor) mij
      + lan ܠܰܢ kёbcallan ܟܷܐܒܥܰܠܠܰܢ ik wens (voor) ons
1. m.ev. koroḥamno ܟܳܪܳܚܰܡܢܐ + le ܠܶܗ koroḥamne ܟܳܪܳܚܰܡܢܶܗ ik hou van hem
      + la ܠܰܗ koroḥamna ܟܳܪܳܚܰܡܢܰܗ ik hou van haar
      + lux ܠܘܟ݂ koroḥamnux ܟܳܪܳܚܰܡܢܘܟ݂ ik hou van je (m.)
      + lax ܠܰܟ݂ koroḥamnax ܟܳܪܳܚܰܡܢܰܟ݂ ik hou van je (v.)
      + alle ܐܰܠܠܶܗ koroḥamnanne ܟܳܪܳܚܰܡܢܰܢܢܶܗ ik hou van hen (mv.)
      + lxu ܠܟ݂ܘ koroḥamnanxu ܟܳܪܳܚܰܡܢܰܢܟ݂ܘ ik hou van jullie
  kobacno ܟܳܐܒܰܥܢܐ + li ܠܝ kobacni ܟܳܐܒܰܥܢܝ ik wil (voor) mij
      + lan ܠܰܢ kobacnan ܟܳܐܒܰܥܢܰܢ ik wens (voor) ons

Een diepere discussie over dit onderdeel volgt in niveau B van deze cursus.