Düzenleme ekranı, en az 450 piksel yatay alan gerektirir. Lütfen cihazınızı döndürün veya daha geniş ekranlı bir cihaz kullanın.

Dilbilgisi 8

a) Fiilin Geçmiş Zaman Kipi

Geçmiş zaman kullanımlarında fiillerin geçişli fiil olup olmadığını ayırt etmek gerekir. Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Bir cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen unsura “nesne” denir. Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız. Mesela goraš/gurš- (grëš-) (ܓܳܪܰܫ ܇ ܓܘܪܫـ (ܓܪܷܫـ “bir şeyi çekmek” fiili gibi. Bu fiile neyi yada kimi ittiği sorusu sorulabilir, yani fiil geçişlidir.
Bunun haricinde nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir; domax/dëmx- (damëx-) (ܕܳܡܰܟܼ: ܕܷܡܟ݂ـ (ܕܰܡܷܟ݂ـ “uyumak” fiili gibi.

Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız. Örneği verilen “uyumak” fiiline neyi kimi uyuduğu sorusu sorulmaz çünkü bu fiil geçişsizdir. Geçişli fiillerde geçmiş zaman kipi tek bir formda görülür, grëš- ܓܪܷܫـ çekmek fiilinde olduğu gibi.
Geçişsiz fiillerde ise bu durum 2 şekilde olabilir; damëx-/damix- ܕܰܡܷܟ݂ـ܇ܕܰܡܝܟ݂ـ ”uyumak” fiilinde olduğu gibi.

1. Geçişli fiiller

Dilbilgisel kişileri belirtmek için aşağıdaki ekleri geçişli fiillerin geçmiş zaman kipini fiilin tabanına eklemememiz gerekmektedir. Fiilimiz grëš- ܓܪܷܫـ:

  Tekil Çoğul
3. şahıs (eril) -le ـܠܶܗ -Ke ــܶܗ
3. şahıs (dişil) -la ـܠܰܗ
2. şahıs (eril) -lux ـܠܘܟ݂ -xu ـܟ݂ܘ
2. şahıs (dişil) -lax ـܠܰܟ݂
1. şahıs -li ـܠܝ -lan ـܠܰܢ

3. çoğul kişisininin aldığı ‘Ke’ eki geçmiş zaman fiili sonundaki sessiz harfe –e eki eklenerek çift sesli hale getirilir. Bu nedenler /K/ belirli şahsa ait ünsüz harfi temsil eder. (itmek) grëš- ܓܪܷܫـ fiilindeki uygulamaya bakarsak 3. çoğul kişi geçmiş zamana uyarlandığında grëšše ܓܪܷܫܫܶܗ „çektiler“ olur.

Geniş ve gelecek zamanda kullanılan geçişli olan fiiller 1. eril ve dişil kişiler arasında ayrım yapmamaktadır ancak 2. ve 3. tekil şahıs olduğunda bu ayrım ortaya ortaya çıkmaktadır.

Geçişli fillerdeki geçmiş zaman kipi şu şekilde olmaktadır:

  Tekil Çoğul
3. şahıs (eril) grëšle çekti ܓܪܷܫܠܶܗ grëšše çektiler ܓܪܷܫܫܶܗ
3. şahıs (dişil) grëšla çekti ܓܪܷܫܠܰܗ
2. şahıs (eril) grëšlux çektin ܓܪܷܫܠܘܟ݂ grëšxu çektiniz ܓܪܷܫܟ݂ܘ
2. şahıs (dişil) grëšlax çektin ܓܪܷܫܠܰܟ݂
1st 1. şahıs grëšli çektim ܓܪܷܫܠܝ grëšlan çektik ܓܪܷܫܠܰܢ
Geçişli fiillerdeki geçmiş zaman kipine örnekler:
Saro zwënla čanṭa Saro çanta getirdi ܣܰܪܐ ܙܘܷܢܠܰܗ ܫ̰ܰܢܛܰܐ
hënne nqëlle lu bayto ḥaṯo yeni eve taşındılar ܗܷܢܢܶܐ ܢܩܷܠܠܶܗ ܠܘ ܒܰܝܬܐ ܚܰܬ݂ܐ
šrëḥle u mede dë ršëmle ne çizdiğini açıkladı (o-eril) ܫܪܷܚܠܶܗ ܐܘ ܡܶܕܶܐ ܕܷܪܫܷܡܠܶܗ
u aršitakt ršëmle plan mimar plan çizdi ܐܘ ܐܰܪܫܝܬܰܟܬ ܪܫܷܡܠܶܗ ܦ݁ܠܰܢ
u Aday ftëḥle rastorant Aday bir restoran açtı ܐܘ ܐܰܕܰܝ ܦܬܷܚܠܶܗ ܪܰܣܬܳܪܰܢܬ

2. Geçişsiz fiiller

Kişileri belirtmek için aşağıdaki damëx- ܕܰܡܷܟ݂ـ / damix- ܕܰܡܝܟ݂ـ geçişsiz fiillerin geçmiş zaman tabanına eklenmelerinin nasıl olduğunu görüyorsunuz:

  Tekil Çoğul
3. şahıs (eril) -- - -i ـܝ
3. şahıs (dişil) -o ـܐ
2. şahıs -at ـܬ -itu ـܝܬܘ
1. şahıs (eril) -no ـܢܐ -ina ـܝܢܰܐ
1. şahıs (dişil) -ono ـܳܢܐ

Burada fillere gelen ekler geniş zamanla aynıdır. Bu yüzden, 3. tekil şahısın dişil mi yada eril olduğu ayırd edilmelidir. 2. tekil şahısta bunu yapmaya gerek yoktur.

Örnekte kullanılan damëx ܕܰܡܷܟ݂ـ /damix- ܕܰܡܝܟ݂ـ „uyumak“ geçişsiz fiilinin geçmiş zaman hali şu şekilde olur:

  Tekil Çoğul
3. şahıs (eril) damëx o uyudu ܕܰܡܷܟ݂ damixi uyudular ܕܰܡܝܟ݂ܝ
3. şahıs (dişil) damixo o uyudu ܕܰܡܝܟ݂ܐ
2. şahıs damixat uyudun ܕܰܡܝܟ݂ܰܬ damixitu uyudunuz ܕܰܡܝܟ݂ܝܬܘ
1. şahıs (eril) damëxno (uyudum) ܕܰܡܷܟ݂ܢܐ damixina uyuduk ܕܰܡܝܟ݂ܝܢܰܐ
1. şahıs (dişil) damixono (uyudum) ܕܰܡܝܟ݂ܳܢܐ
Geçmiş zamanda geçişsiz fiillere örnekler:
šafëc mëdde d šato bir seneye yakın zaman geçti ܫܰܦܷܥ ܡܷܕܕܶܐ ܕܫܰܬܐ
šamici i tašciṯo hikayeyi duydular ܫܰܡܝܥܝ ܐܝ ܬܰܫܥܝܬ݂ܐ
ayko yalifat Holandoyo? flemenkçe’yi nerede öğrendin? ܐܰܝܟܐ ܝܰܠܝܦܰܬ ܗܳܠܰܢܕܳܝܐ؟
qadër maxla ruḥe kendini kurtarabilirdi ܩܰܕܷܪ ܡܰܟ݂ܠܰܨ ܪܘܚܶܗ
aḥna yalifina u lišono yabancı dil öğrendik ܐܰܚܢܰܐ ܝܰܠܝܦܝܢܰܐ ܐܘ ܠܝܫܳܢܐ

b) Sayılar

Asal ve sayma sayıları bu konu içerisinde ‘Sayma – Bnoyo ܒܢܳܝܐ’ konusu adı altında anlatılacaktır. Asal ve sayma sayıların 1’den 10’a kadar sırasıyla eril ve dişil formları bulunmaktadır. Dişil form dişil isimler öncesinde gelir ve bu şekilde sayılır. İki sayısından itibaren daima çoğul formda sayılır:

Asal sayılar:

dişil eril
ḥḏo aṯto kadın/ bir kadın ܚܕ݂ܐ ܐܰܬ݂ܬܐ ḥa gawro erkek/ bir erkek ܚܰܐ ܓܰܘܪܐ
tarte niše iki kadın (kadınlar) ܬܰܪܬܶܐ ܢܝܫܶܐ tre gawre iki erkek (erkekler) ܬܪܶܐ ܓܰܘܪܶܐ
tlëṯ niše üç kadın (kadınlar) ܬܠܷܬ݂ ܢܝܫܶܐ tloṯo gawre üç erkek (erkekler) ܬܠܳܬ݂ܐ ܓܰܘܪܶܐ

21-29, 31-39, 41-49 ve benzeri sıralamada kural tam sayı + ve+onluk: ḥa w cësri ܚܰܐ ܘܥܷܣܪܝ „yirmibir“. Çünkü birim cinsiyet içinde sayılır ve bu şekilde kabul edilir ki bu yüzden hem dişil hem de eril formda görünür.

Sıralama sayıları:
Süryanice’de bütün sıralı sayılar (birinci, ikinci vs.) için d ܕ + artikel (Dilbilgisi 3a’ya bakınız) biçiminde bir genel dizi ile 1-10 sayılarıyla sınırlı bir dizi mevcuttur. Her iki dizin aşağıda listelenmiştir.