Düzenleme ekranı, en az 450 piksel yatay alan gerektirir. Lütfen cihazınızı döndürün veya daha geniş ekranlı bir cihaz kullanın.

 Dilbilgisi 13

Fiil Düzeni

Süryanice’de fiil düzeni üç aktif ve üç pasif fiil kökünden oluşur, bunlar sonraki derslerimizde I, II, III ve Ip, IIp, IIIp olarak adlandırılmışlardır. Süryanice’de aktif fiil kökü eski Aramice Pʿal ܦ݁ܥܰܠ (= I), Paʿʿel ܦܰ݁ܥܶܠ (= II) ve Afʿel ܐܰܦܥܶܠ (= III) kökleriyle devam eder. Pasif fiil kökü ise 14.Ders Dilbigisi bölümünde anlatılacaktır.

 

a) Aktif fiil kökleri

Burada gramer örneklerinde tanıtılan fiiller, "temel kök" olarak da adlandırılan I. fiil kökü sınıfına aittir. Birinci kök sınıfındaki yeralan fiillerin temeli, üç harflik ünsüz düzenli fiillerden ve bunların karşılık gelen sesli harflerinden oluşur. Bu üç ünsüz, fiilin kökünü teşkil eder ve dmx ܕܡܟ݂ „uyumak“ ve grš ܓܪܫ „çekmek“ örneklerinde de görülebileceği gibi fiilin temel anlamını taşırlar.

dmx ܕܡܟ݂ „uyumak“:

domax – damёx ܕܳܡܰܟ݂ – ܕܰܡܷܟ݂ „uyumak“; damixo ܕܰܡܝܟ݂ܐ, f. damёxto ܕܰܡܷܟ݂ܬܐ, pl. damixe ܕܰܡܝܟ݂ܶܐ „uyuyan“; dmoxo ܕܡܳܟ݂ܐ „uyku, uyuma“; madmaxmadmaxle ܡܰܕܡܰܟ݂ - ܡܰܕܡܰܟ݂ܠܶܗ „uyutmak“. 

grš ܓܪܫ „çekmek, sürüklemek“:

goraš – grёšle ܓܳܪܰܫ - ܓܪܷܫܠܶܗ „çekmek“; garošo ܓܰܪܳܫܐ, f. garašto ܓܰܪܰܫܬܐ, pl. garoše ܓܰܪܳܫܶܐ „çeken“; grošo ܓܪܳܫܐ „çekiş (inf.)“ magrašmagrašle ܡܰܓܪܰܫ - ܡܰܓܪܰܫܠܶܗ „to have (sth.) pulled, drawn out, steeped“; mёgrёš - griš ܡܷܓܪܰܫ - ܓܪܝܫ „pulled“.   

Fiil çekim ilkesi her üç kök için aynıdır. Sadece mevcut ve geçmiş zaman için temel karşılık gelecek şekilde değişir. Kök II'deki normal fiiller, ilk köklü ünsüzden önce bir “m” ön ekine sahiptirler; örneğin mḥalaq - mḥalaqle ܡܚܰܠܰܩ - ܡܚܰܠܰܩܠܶܗ „atmak“, mcayar - mcayarle ܡܥܰܝܰܪ - ܡܥܰܝܰܪܠܶܗ „kurmak (saat)“ mfalaġ – mfalaġle ܡܦܰܠܰܓ݂ - ܡܦܰܠܰܓ݂ܠܶܗ „paylaşmak, bölmek“ ve böylece kendilerini “m” öneki içermeyen 1. cümle fiillere göre daha belli eder.

Kök III fiiller “ma” öneki alır. Bu şekilde, kök III, I ve II.gövdelerden kolayca ayırt edilebilir. Örneğin:

      markaw - markawle ܡܰܪܟܰܘ - ܡܰܪܟܰܘܠܶܗ „ayarlamak“,

      maqraṭ - maqraṭle ܡܰܩܪܰܛ - ܡܰܩܪܰܛܠܶܗ „kahvaltı etmek“,

      maltam – maltamle ܡܰܠܬܰܡ - ܡܰܠܬܰܡܠܶܗ „toplamak“,

      maqlab – maqlable ܡܰܩܠܰܒ - ܡܰܩܠܰܒܠܶܗ „aşağı yukarı çevirmek, döndürmek“.

Aşağıdaki tablo, üç aktif fiilin tümünde mevcut ve önteraktif temellerin tüm formlarının bir özetini vermektedir: 

  Şimdiki Zaman Geçmiş Zaman  
I goraš-, gurš- grёš- Çekmek
  ܓܳܪܰܫـ، ܓܘܪܫـ ܓܪܷܫـ
  domax-, dёmx- damёx-, damix- uyumak
  ܕܳܡܰܟ݂ـ، ܕܷܡܟ݂ـ ܕܰܡܷܟ݂ـ، ܕܰܡܝܟ݂ـ

Notlar:

Daha önce Dilbilgisi 8.a’da anlatıldığı şekilde domax – damёx „uyumak“ gibi  “geçişsiz filler” içinde yer alan fiiller mevcut çekim eklerinin yardımıyla geçmiş zaman formda çekimlenir.

II mḥalaq- , mḥalq- mḥalaq- atmak
   ܡܚܰܠܰܩـ , ܡܚܰܠܩـ ܡܚܰܠܰܩـ
  msamaḥ- , msamḥ- msamaḥ- affetmek
  ܡܣܰܡܰܚـ , ܡܣܰܡܚـ ܡܣܰܡܰܚـ
III madmax- , madamx- madmax- uyutmak
  ܡܰܕܡܰܟ݂ـ , ܡܰܕܰܡܟ݂ـ ܡܰܕܡܰܟ݂ـ
  maltam- , malatm- maltam- toplamak
   ܡܰܠܬܰܡـ , ܡܰܠܰܬܡـ ܡܰܠܬܰܡـ

Her üç kökte yalnızca birkaç fiil kökü görünmektedir, bu köklerin her biri için farklı anlamlara gelebilir, örneğin:

      ḥlq ܚܠܩ I: ḥolaq - ḥlёqle ܚܳܠܰܩ - ܚܠܷܩܠܶܗ „traş olmak, saç kesmek“;

      ḥlq ܚܠܩ II: mḥalaq - mḥalaqle ܡܚܰܠܰܩ - ܡܚܰܠܰܩܠܶܗ „atmak“;

      ḥlq ܚܠܩ III: maḥlaq - maḥlaqle ܡܰܚܠܰܩ - ܡܰܚܠܰܩܠܶܗ „saç kestirmek, traş edilmek“.

Genellikle ilk kök fiilin temel anlamını taşır. İkinci kök güçlendirici anlamı verir, ve başka dillerden gelen kelimelerin çoğu kök anlamı fiil olarak ortaya çıksa bile Kök II’ye gore oluşturulur. Buna gore Kök II fiilin temel anlamını taşır. Kök III’ün anlamını tanımlamak daha kolaydır, çünkü hepsi ettirgen fiil kategorisinde yer alır. Bu fiiller, "yaptıkları veya yapmış oldukları" anlamını ima etmektedirler.

Bir kaç örnek verelim:

1) grš ܓܪܫ I goraš – grёšle ܓܳܪܰܫ - ܓܪܷܫܠܶܗ „çekmek“
  III magraš – magrašle ܡܰܓܪܰܫ - ܡܰܓܪܰܫܠܶܗ „çekti“
2) dcr ܕܥܪ I docar – dacёr ܕܳܥܰܪ - ܕܰܥܷܪ „etrafında dönmek“
  III madcar – madcarle ܡܰܕܥܰܪ – ܡܰܕܥܰܪܠܶܗ „Geri getirmek; geri getirdi“

Bazı fiiller ikinci ve üçüncü köklerde aynı anlamda bulunurlar:

3) kml ܟܡܠ I komal – kamёl ܟܳܡܰܠ - ܟܰܡܷܠ „son (intr.), sona gelmek“
  II mkamal – mkamele ܡܟܰܡܰܠ - ܡܟܰܡܶܠܶܗ „Sona ermek, sona getirmek“
  III makmal – makmele ܡܰܟܡܰܠ - ܡܰܟܡܶܠܶܗ „to end (tr.), to bring to an end“
4) bšl ܒܫܠ I bošal – bašёl ܒܳܫܰܠ - ܒܰܫܷܠ „pişirilmek, to be ripe“
  II mbašal – mbašele ܡܒܰܫܰܠ - ܡܒܰܫܶܠܶܗ „pişirmek (tr.)“
  III mabšal – mabšele ܡܰܒܫܰܠ - ܡܰܒܫܶܠܶܗ „pişirmek (tr.)“

Burada da anlatıldığı gibi, Kök I fiilin ettirgen versiyonu olmayan ama Kök III fiillerde yer alan fiiller de vardır, şu örenekte olduğu gibi:

      qrܩܪܛ I:            qoraṭ - qrәṭle ܩܳܪܰܛ - ܩܪܷܛܠܶܗ „kemirmek“

but 

      qr ܩܪܛ III:          maqraṭ - maqraṭle ܡܰܩܪܰܛ - ܡܰܩܪܰܛܠܶܗ „kahvaltı yapmak“

 

b) Kök II fiil çekimi

1) Geniş zaman çekimi

Kök II’de, geniş zaman temeli mḥalaq- ܡܚܰܠܰܩـ veya mḥalq- ܡܚܰܠܩـ, formuna sahiptir, mevcut geniz zaman ekleri mevcut çekimli ana formu oluşturmak amacıyla Dilbilgisi 7a’da anlatılmıştır. mḥalaq- ܡܚܰܠܰܩـ ünsüz ve ilk çekim temelidir ve mḥalq- ܡܚܰܠܩـ sesli ve ilk çekim eklerinin temelini oluşturur:   

  Tekil Çoğul
3. şahıs (eril) mḥalaq ܡܚܰܠܰܩ mḥalqi ܡܚܰܠܩܺܝ
3. şahıs (dişil) mḥalqo ܡܚܰܠܩܳܐ
2. şahıs mḥalqat ܡܚܰܠܩܰܬ mḥalqitu ܡܚܰܠܩܺܝܬܘ
1. şahıs (eril) mḥalaqno ܡܚܰܠܰܩܢܳܐ mḥalqina ܡܚܰܠܩܺܝܢܰܐ
1. şahıs (dişil) mḥalqono ܡܚܰܠܩܳܢܳܐ

Not:

Daha önce Dilbilgisi 7a’da da anlatıldığı gibi geniş zamanı yapan koܟܳـ bu formlarda sunum yapmak için kullanılırken, gelecek zaman yapımında kullanılan gёd ܓܷܕ  geleceği belirten fiilin öneki olarak kullanılır.

Geniş zamanda kullanılan Kök II fiil örnekleri:

Aydarbo komcayḏitu riša d šato b Holanda? Hollanda’da yeni yılı nasıl kutlarsınız?(çoğul) ܐܰܝܕܰܪܒܳܐ ܟܳܡܥܰܝܕܺܝܬܘ ܪܺܝܫܰܗ ܕܫܰܬܳܐ ܒܗܳܠܰܢܕܰܐ؟
Aydarbo komḥaḏritu ruḥayxu? Kendini nasıl hazırlarsın? ܐܰܝܕܰܪܒܳܐ ܟܳܡܚܰܕ݂ܪܺܝܬܘ ܪܽܘܚܰܝܟ݂ܽܘ؟
Hawxa komcalqo kul mede b dukṯe. Bu şekilde, herşeyi yerine asar. ܗܰܘܟ݂ܰܐ ܟܳܡܥܰܠܩܐ ܟܘܠ ܡܶܕܶܐ ܒܕܘܟܬ݂ܶܗ.

Gelecek zamanda kullanılan Kök II fiil örnekleri: 

Tamo gёd mšamsina. Orada güneş banyosu yapacak. ܬܰܡܐ ܓܷܕ ܡܫܰܡܣܝܢܰܐ.
Adyawma gёd mjarab i raḏayto ḥaṯto. Yeni araba için bugün deneme sürüşü yapacak. ܐܰܕܝܰܘܡܰܐ ܓܷܕ ܡܔܰܪܰܒ ܐܝ ܪܰܕ݂ܰܝܬܐ ܚܰܬ݂ܬܐ.
Gёd mbadli aj julaṯṯe. Kıyafetleri değiştirecekler. ܓܷܕ ܡܒܰܕܠܝ ܐܰܔ ܔܘܠܰܬ݂ܬ݂ܶܗ.

 

2) Geçmiş Zaman Çekim Ekleri

Geçmiş zamanın Geniş Zaman Kök II’de olduğu gibi mḥalaq ܡܚܰܠܰܩ temeli vardır. Geçmiş zamanda yeralan çekim ekleri buna eklenir. Böylece, geçmiş zaman Kök II’de mḥalaq- ܡܚܰܠܰܩـ örneğindeki gibi olur:

  Tekil Çoğul
3. şahıs (eril) mḥalaqle ܡܚܰܠܰܩܠܶܗ mḥalaqqe ܡܚܰܠܰܩܩܶܗ
3. şahıs (dişil) mḥalaqla ܡܚܰܠܰܩܠܰܗ
2. şahıs (eril) mḥalaqlux ܡܚܰܠܰܩܠܘܟܼ mḥalaqxu ܡܚܰܠܰܩܟ݂ܘ
2. şahıs (dişil) mḥalaqlax ܡܚܰܠܰܩܠܰܟܼ
1. şahıs mḥalaqli ܡܚܰܠܰܩܠܝ mḥalaqlan ܡܚܰܠܰܩܠܰܢ

Not:

Kök I’in aksine  Kök II’de geçişli ve geçişsiz fiil ayrımı yoktur.

Kök II Geçmiş Zaman Örnekleri:

Mšaralle bu muklo w bu štoyo. Yeme ve içmeye başladılar. ܡܫܰܪܰܠܠܶܗ ܒܽܘ ܡܘܟܠܐ ܘ ܒܘ ܫܬܳܝܐ.
Mcayaḏḏe riša d šato cam ḥḏoḏe. Yeni yılı beraber kutladılar. ܡܥܰܝܰܕ݂ܕ݂ܶܗ ܪܺܝܫܰܗ ܕܫܰܬ݁ܳܐ ܥܰܡ ܚܕ݂ܳܕ݂ܶܐ.
Elo šërke lu tëcmiro xayifo lo mqafalle. Ancak hemen bir inşaat firması bulmadılar. ܐܶܠܐ ܫܷܪܟܶܐ ܠܘ ܬܷܥܡܝܪܐ ܟ݂ܰܝـܝܦܐ ܠܐ ܡܩܰܦܰܠܠܶܗ.